Udan zehar, mobilizazio sozial handia izan da eta herritarren plataformak sortu dira Lizarraldean biometanizazio-plantak direla eta: Viana, Lodosa, Los Arcos, Mendabia… Horietan guztietan erraz identifika daitezke gako berberak: 1/ Nafarroako Aldizkari Ofizialean proiektuak ustekabean iragartzen dira. 2/ Herritarrak nahasiak agertzen dira datorrenaren aurrean. 3/ Toki eta foru erakundeen aldetik informaziorik eta eztabaidarik eza aurreko hilabeteotan. 4/ Planta horien plangintza publikorik ez dago. 5/ Interes bakarra onura pribatua duten enpresak agertzen dira. Eta 6/ iraunkortasuna eta ekonomia zirkularra bezalako kontzeptuen manipulazio interesatua proiektuak saltzeko orduan.
Kontua ez da berria. 2023ko irailean, Sustrai Fundazioak ohartarazi zuen ez zela energia garbia bakarrik Nafarroako planta biometanizatzaileen atzean dagoena. Planta horien aurkezpen-txartela onargarria da. Dudarik gabe. Horien bidez, ganaduak sortutako materia organikoa deskonposatu eta biogasa sortu nahi da, gero elektrizitaterako, berorako eta abarrerako erregai gisa erabil daitekeena. Gainera, prozesu horretatik ateratzen den azken hondakina, digestatoa, lurzoruetan zabal daiteke, ongarri gisa.
Hala ere, orain arte, Nafarroan inposatu nahi dena oso bestelakoa da. Ez dira deszentralizatutako planten eredua bultzatzen ari, tokiko beharrei eta ezaugarriei erantzun, modu kooperatiboan kudeatu eta tamaina normaleko tokiko abeltzaintza-ustiategi bati lotuta daudenak. Ez. Guztiz kontrakoa. Abian dagoen prozesua, Alemanian, Herbehereetan, Italian, Frantzian… gatazka garrantzitsuak sortzen ari den berbera da.
Makroplantak instalatzen dira mindekin biogasa ekoizteko (baina baita lohiak, zelulosa-orea, hiltegietako hondakinak…) eta hobari handiko erregaia ekoizteko ere. Horretarako, negozio pribatu honek planta handiagoak behar ditu, hondakin organikoak jasotzeko gaitasun handiagoa dutenak. Esate baterako, Sesmako plantak urtean 184.500 tona tratatzea proposatzen du, Vianan 124.500 tona, Los Arcosen114.500 tona, Murillo el Cuendeko batean143.000 tona eta bestean 198.000 tona… Cabanillas, Caparroso, Mendigorria eta abarretan martxan daudenak ahaztu gabe. Nondik hainbeste hondakin?
Datu horiek argi eta garbi identifikatzera garamatzate planta horien inpaktu nagusiak. Lehenik eta behin, baliabideen eskuragarritasuna. Kontuan hartuta planta bakoitzak hondakinak jasotzeko duen gaitasuna haren inguruan sortzen dena baino handiagoa dela, horrek oso ondorio kaltegarriak eragiten ditu: edo makrogranjak gehiago hedatzen dira eremu horretan, edo kamioi-trafiko handiagoa sortzen da hondakinak urrutiagotik ekartzeko, edo lehia handiagoa sortzen da planten artean hondakinak eskuratzeko, edo jaso beharreko hondakinen espektroa zabaltzeko premia handiagoa sortzen da, trazabilitatea eta kalitatea galduz. Ondorioz, tokiko nekazaritza eta abeltzaintza gutxiago, kutsadura gehiago eta ongarrien kalitate txarragoa.
Aldi berean, biometanizazio-prozesuaren ondoren, hondakin organikoak zabaldu behar dira (biogasa sortzeko erabiltzen diren hondakinen % 80 inguru geratzen dira) eta horrek arazo larriak sortzen ditu. Prozesua amaitzean, eta behar bezala egin nahi bada, lursail zabalak behar dira ongarritzeko, dosia gainditu gabe. Hala ere, errealitateak erakusten digu digestatoa berriz distantzia luzeetara garraiatu behar dutela lur sail nahikorik ez dutelako, Baina horrek kostuak handitzea dakarrenez, aurrezteko, gainongarritu egiten da biometanizazio-plantetatik gertu dauden lekuak. Emaitza: gehiegizko nitratoengatik lurrak kutsatzeko arriskua handitzen da. Beraz, arazo berri bat egungo egoera are gehiago kaskartzeko: Nafarroako Gobernuak nitratoz kutsatutako eremuak handitu behar izan ditu Nafarroan, 2020an izendatutako 4 eremu eta 99.259 hektarea izatetik 12 eremu eta 247.854 hektarea izatera igaro baita gaur egun. Benetako alarma-seinalea gure lurraren etorkizunerako.
Beraz, biometanizazioko makroplantak Nafarroako abeltzaintza-ustiategietan integratzeko orduan, gizarte- eta ingurumen-kostu onartezina dakar. Gurpil zoro bati erantzuten dio, non biometanizazioak industria-abeltzaintzak sortutako hondakin organikoen sorrera-arazo larriei erantzuten diela ematen duen. Baina errentagarriak dira soilik beste industria batzuetako hondakinak kudeatzen badituzte eta kudeaketa horrengatik kobratzen badute.
Makroplanten eredu horrek ez die erantzuten Nafarroako biztanleen beharrei, eta, bereziki, nekazaritza eta abeltzaintzako sektoreari. Ez du tokiko garapen iraunkorra laguntzen, ezta familia-ustiategien iraunkortasuna bermatzen ere. Eredu honekin, segurtasun hidrikoa eta lurrak arriskuan daude nitratoekin kutsatzeagatik. Are gehiago, lurzoruko mantenugaiak modu osasungarrian lehengoratzeko aukera murriztu egiten da, hondakin industrialen eta metal astunen nahasketa duen digestato bat isurtzen baita.
Uste dugu gai horiek guztiak serioski baloratu behar dituztela Parlamentuak eta Nafarroako Gobernuak. Mobilizazioak eta gizartearen ondoezak gai hori Nafarroako Parlamentura eramatea lortu dute. Kostatu egin da. Baina balio dezala erakundeek, tokikoek zein foruetakoek, azken urteotan egindako apustuak, jarduerak eta erabakiak zuzentzeko. Hori bai, tranparik gabe.
Biometanizazio-plantei buruzko eztabaida ezin da mugatu kokapenari, usainei edo paisaia-eraginari buruzko gaira. Ez da “hemen ez” bat, sakoneko arazoa baino alboratzen ez duena. Eta sakoneko arazoa da ezin dugula sustatu errentagarritasun ekonomikorako plantak zentralizatzea eskatzen duen jarduera bat.
Horren aurrean, Nafarroako Gobernuak orain arte egindako eta emaitza negargarriak eman dituzten politikak zuzentzeko aukera du. Biometanizazio-planten instalazioa erraztea, edo behar bezala ez kontrolatzea, makrogranjen hedapena elikatzea da. Behar dugu Biometanizazio Plan publiko bat. Eta hori bideratu ahal izateko, aurkeztutako proiektu guztiak berehala gelditu behar dira. Aldi berean, Nafarroa osoan prozesu bat ireki beharra dago, hasiera batean tokian tokiko premien azterketa lehenetsiz, eta horretan oinarrituta, kudeaketa kooperatiboa eta laguntza publikoa duten instalazio deszentralizatuak abian jarriz. Biometanizazio-plan bat behar dugu, tokiko garapenaren eta gure lurzoruaren eta uraren osasunaren zerbitzura. Ez lurraldea desorekatzeko eta espekulazio-burbuila berriak elikatzeko. Horretarako, gasa baino borondate ahaltsuagoa beharko da.
Mikel Saralegi Otsakar eta Martin Zelaia García sinatutako iritzi artikulua, Sustrai Erakuntza fundazioaren kideak.